Sardes, Nümizmatik Devriminin Merkezi

Tarihte bazı şehirler vardır ki, adları sadece kurdukları imparatorluklarla değil, insanlığa hediye ettikleri devrimci fikirlerle anılır. Batı Anadolu'daki Lidya Krallığı'nın görkemli başkenti

Sardes (günümüz Sart), tam olarak böyle bir şehirdir. Stratejik bir kavşakta yer alan, efsanevi zenginliklere sahip bir krallığın kalbi olan Sardes, her şeyden önce modern ekonominin temelini atan bir icadın beşiğidir: paranın. MÖ 7. yüzyıldan itibaren Sardes'teki darphaneler, sadece metal parçalarını damgalamakla kalmadı, aynı zamanda değeri standartlaştırma, saflığı garanti etme ve devlet otoritesini paraya işleme gibi temel nümizmatik prensipleri de geliştirdi. Bu nedenle Sardes, dünyanın ilk ve en önemli darphanesi olarak nümizmatik devriminin merkezi unvanını hak etmektedir.  

Sardes'in bu role yükselmesi, coğrafi ve jeolojik avantajlarının bir sonucuydu. Şehir, Tmolos Dağı'nın (Bozdağ) eteklerinde, içinden efsanevi Paktolos Çayı'nın aktığı verimli bir ovada kurulmuştu. Bu çay, yatağında bol miktarda "elektrum" taşıyordu; altın ve gümüşün doğal bir alaşımı olan bu metal, Lidya'nın zenginliğinin ham maddesiydi. MÖ 650'ler civarında, Lidyalılar bu elektrumdan belirli ağırlıklarda topaklar hazırlayıp üzerlerine bir damga vurarak tarihin ilk sikkelerini üretmeye başladılar. Bu ilk sikkeler, büyük olasılıkla Sardes'teki kraliyet atölyelerinde basılıyordu ve üzerlerindeki aslan başı amblemi, Mermnad hanedanının gücünü ve garantisini simgeliyordu.  

Sardes'in nümizmatik tarihindeki asıl devrimci rolü, sadece ilk sikkeyi basmakla kalmayıp, onu mükemmelleştirmesidir. Elektrumun değişken altın/gümüş oranı ticarette belirsizlik yarattığı için, Sardes'teki metalurji ustaları bu sorunu çözmek için çalıştılar. Şehirde yapılan arkeolojik kazılar, MÖ 6. yüzyıla tarihlenen ve "sementasyon" adı verilen bir altın arıtma işleminin yapıldığı atölyeleri gün yüzüne çıkarmıştır. Bu karmaşık kimyasal süreçte, elektrum tuz ve tuğla tozu gibi malzemelerle karıştırılarak fırınlarda ısıtılıyor, bu sayede gümüş alaşımdan ayrılarak geriye saf altın bırakılıyordu. Bu teknolojik atılım, dünyada ilk kez Sardes'te gerçekleştirildi ve paranın tarihinde yeni bir sayfa açtı.

Bu teknoloji sayesinde, Lidya'nın son kralı Kroisos (Karun), MÖ 550 civarında elektrumu tamamen terk ederek dünyanın ilk bimetalik para sistemini kurdu. Sardes darphanesi, artık biri saf altından, diğeri saf gümüşten oluşan ve üzerinde karşı karşıya duran bir aslan ve boğa figürü taşıyan "Kroiseid" sikkelerini basmaya başladı. Bu sistem, metaller arasında sabit bir değer oranı belirleyerek paranın değerini tamamen öngörülebilir ve güvenilir hale getirdi. Bu, Sardes'in dünyaya armağan ettiği ikinci büyük nümizmatik devrimdi.  

Sardes'in bir darphane merkezi olarak önemi, Lidya Krallığı'nın MÖ 546'da Persler tarafından fethiyle sona ermedi. Aksine, Pers İmparatorluğu'nun batıdaki en önemli satraplık merkezi haline gelen şehir, imparatorluğun resmi paraları olan altın Darik ve gümüş Siglos'ların basıldığı ana darphanelerden biri oldu. Büyük İskender'in fethinden sonra da şehir, onun adına sikke basan önemli bir merkez olarak faaliyet göstermeye devam etti. Roma döneminde ise Sardes, kendi yerel bronz sikkelerini basan ve imparatorluk paralarının dolaşımında kilit rol oynayan büyük bir eyalet şehriydi. Darphane faaliyetlerinin MS 268 civarında, İmparator Gallienus dönemine kadar devam ettiği bilinmektedir.  

Yaklaşık 900 yıl boyunca aralıksız olarak para basan Sardes darphanesi, nümizmatik tarihinin en uzun soluklu ve en etkili kurumlarından biridir. Paranın icadından bimetalik sistemin kuruluşuna, Pers imparatorluk paralarından Roma eyalet sikkelerine kadar, ekonominin en büyük devrimlerine tanıklık etmiş ve bu devrimlere öncülük etmiştir. Bugün Sardes'in kalıntılarını gezen bir ziyaretçi, sadece bir antik kentin taşlarını değil, aynı zamanda cebimizdeki paranın atalarının doğduğu, şekillendiği ve dünyaya yayıldığı nümizmatik devriminin merkezini görmektedir.

Kaynak:
https://greekreporter.com/2025/08/15/worlds-first-coins-greek/
https://www.hobbydb.com/marketplaces/hobbydb/subjects/mint-of-sardis-mint
https://www.ebsco.com/research-starters/military-history-and-science/sardes
https://coinweek.com/ancient-coins-first-official-coin/