Tarsus, İskender'in İmparatorluk Darphanesi miydi?

Büyük İskender'in MÖ 4. yüzyılda yarattığı ve Yunanistan'dan Hindistan'a uzanan devasa imparatorluk, sadece askeri bir zafer değil, aynı zamanda bir ekonomik devrimdi. Bu devrimin en önemli aracı ise,

tüm imparatorlukta geçerli olacak standart bir para birimiydi: ön yüzünde Herakles'in aslan postlu başını, arka yüzünde ise tahtta oturan Zeus'u taşıyan ikonik gümüş tetradrahmiler. Bu sikkeler, Helenistik dünyanın ilk küresel para birimi oldu. Ancak nümizmatlar arasında on yıllardır süren bir tartışma var: Bu devrim niteliğindeki sikkeler ilk olarak nerede basıldı? İskender'in anavatanı Makedonya'da mı, yoksa fethettiği ilk büyük darphane merkezi olan Anadolu'daki Tarsus'ta mı? Bu soru, sadece bir coğrafi merak değil, aynı zamanda İskender'in stratejik vizyonunu ve para politikasının başlangıcını anlama çabasıdır.

Tarsus'un ilk imparatorluk darphanesi olduğu yönündeki argüman, ilk olarak 20. yüzyılın en önemli nümizmatlarından biri olan E.T. Newell tarafından güçlü bir şekilde ortaya atıldı. Newell'in teorisi, mantıksal ve stilistik kanıtlara dayanıyordu. İskender, MÖ 333 yazında Tarsus'u ele geçirdiğinde, burada zaten faal ve yüksek kapasiteli bir Pers darphanesi bulunuyordu. Bu darphane, Mazaios gibi Pers satrapları adına, ön yüzünde yerel tanrı Baaltars'ın tahtta oturan bir tasvirini içeren gümüş staterler basıyordu. Newell, İskender'in yeni tetradrahmilerindeki tahtta oturan Zeus figürünün, Baaltars tasviriyle olan çarpıcı stilistik benzerliğine dikkat çekti. Ona göre bu, aynı kalıp oymacılarının ve darphane ustalarının, sadece efendilerini ve tanrılarını değiştirerek üretime devam ettiklerinin açık bir kanıtıydı. Bu teoriye göre İskender, Tarsus'un mevcut altyapısını kullanarak, ordusunun acil para ihtiyacını karşılamak için imparatorluk sikkelerinin basımını hemen burada başlatmıştı.  

Bu görüş, daha sonra Orestes Zervos gibi diğer nümizmatlar tarafından da desteklendi. Zervos, Mısır'da bulunan büyük Demanhur definesindeki sikkelerin aşınma oranlarını inceleyerek, Tarsus'ta basılan sikkelerin, Makedonya'da basılanlardan daha uzun süre dolaşımda kalmış gibi göründüğünü, dolayısıyla daha erken basılmış olmaları gerektiğini savundu. Ayrıca, İskender'in gümüş sikkelerinin Attika standardında değil, Tarsus'ta kullanılan yerel bir standartta basıldığını, bunun da üretimin burada başladığına işaret ettiğini öne sürdü.  

Ancak bu "Tarsus ilk" teorisine karşı en güçlü itiraz, bir diğer dev nümizmat olan Martin Price'tan geldi. Price, 1982'de Zervos ile yan yana makaleler yayınlayarak kendi karşı argümanlarını sundu. Price'a göre, tahtta oturan Zeus figürünün stilistik kökenleri, önceki Yunan sikkelerinde de bulunabilirdi ve bu nedenle Tarsus'a özgü olmak zorunda değildi. İskender'in, böylesine büyük bir sefere çıkmadan önce, kendi anavatanı Makedonya'da yeni para biriminin tasarımını ve üretimini planlamış olması çok daha mantıklıydı. Price, Zervos'un define kanıtlarını yorumlama biçimine de itiraz ederek, aşınma oranlarının kesin bir kronoloji sunmadığını belirtti.  

Bugün, nümizmatik dünyasındaki genel kanı, Martin Price'ın görüşüne daha yakındır. İskender'in, imparatorluk sikkelerinin basımını sefer başlamadan önce Makedonya'daki Amphipolis veya Pella gibi bir merkezde başlattığı, Tarsus'un ise fetihten hemen sonra devreye giren ilk ve en önemli Asya darphanesi olduğu kabul edilmektedir.

Sonuç olarak, "İskender'in ilk darphanesi Tarsus muydu?" sorusunun kesin cevabı belki de hiçbir zaman bulunamayacak. Ancak bu akademik tartışmanın kendisi bile Tarsus'un olağanüstü önemini ortaya koymaktadır. Şehrin, bu unvan için en güçlü aday olması, onun İskender'in ekonomik ve askeri stratejisinin en başından itibaren ne kadar merkezi bir rol oynadığının altını çizer. İster ilk, ister ikinci olsun, Tarsus darphanesi, şüphesiz Büyük İskender'in imparatorluğunu finanse eden ve Helenistik dünyayı şekillendiren nümizmatik devrimin ana motorlarından biriydi.

Kaynak:
https://escholarship.org/content/qt7116w7hn/qt7116w7hn_noSplash_5801c6803c8a355f253c36fc6a80224c.pdf?t=krne06
https://archaeology.brown.edu/native-publications/dating-coinage-alexander-great