Cista Mystica Bize Dionysos Kültü Hakkında Ne Anlatıyor?

Antik sikkeler, onları basan medeniyetlerin ekonomik gücünü ve siyasi propagandasını yansıtan minyatür anıtlardır. Ancak bazı sikkeler, bu dünyevi mesajların ötesine geçerek, antik dünyanın en

gizemli ve en coşkulu dini inançlarına açılan birer pencere görevi görür. Helenistik dönemin en başarılı para birimlerinden biri olan ve Pergamon Krallığı tarafından tedavüle sokulan "Kistophoros" (sepet taşıyan) adlı gümüş tetradrahmiler, tam olarak böyle bir penceredir. Bu sikkelerin ön yüzünü süsleyen, içinden bir yılanın çıktığı hasır sepet figürü, yani cista mystica, sadece bir tasarım unsuru değil, aynı zamanda şarap, bereket ve vecd tanrısı Dionysos'un gizemli kültüne dair paha biçilmez ipuçları sunan kutsal bir semboldür.

Cista mystica, en temel anlamıyla, Dionysos (Romalıların Bacchus'u) onuruna düzenlenen gizemli ayinlerin ve inisiyasyon törenlerinin merkezinde yer alan kutsal bir sandık veya sepetti. Genellikle söğüt dallarından örülen bu kapalı sepetin içinde, sadece tarikata kabul edilmiş olanların (mystai) görebileceği kutsal nesneler saklanırdı. Kistophorik sikkelerde tasvir edildiği gibi, bu nesnelerin en önemlisi canlı bir yılandı. Ayin sırasında sepet açılır ve yılan, tanrının kendisini veya onun doğurganlık gücünü (muhtemelen fallusunu) simgeleyerek ortaya çıkardı. Bu an, müritlerin tanrıyla doğrudan bir bağ kurduğu, coşkulu ve vecd dolu bir deneyimin zirvesiydi. Yılan, antik dünyada yeniden doğuşun, dönüşümün ve ölümsüzlüğün evrensel bir sembolüydü; bu da Dionysos kültünün temel vaatlerinden biri olan ruhun ölümden sonraki yaşamı fikriyle mükemmel bir uyum içindeydi.  

Pergamon'un Attalos Hanedanlığı'nın MÖ 2. yüzyılda bu sembolü kendi ana para birimlerinin üzerine yerleştirmesi, son derece bilinçli bir siyasi ve kültürel hamleydi. Büyük İskender'in ölümünden sonra kurulan diğer Helenistik krallıklar gibi, Attaloslar da meşruiyetlerini ve otoritelerini pekiştirmek için güçlü sembollere ihtiyaç duyuyorlardı. Dionysos kültü, tüm Helen dünyasında ve Anadolu'da son derece popülerdi. Bu yaygın inanca hitap eden bir sembolü seçerek, Attaloslar halkla doğrudan bir bağ kuruyor ve kendi hanedanlıklarını bu güçlü tanrının koruması altına sokuyorlardı.  

Sikkenin sembolizmi bununla da kalmıyordu. Arka yüzde genellikle, Herakles'in sembolü olan ve etrafına iki yılanın dolandığı bir yay kutusu (gorytos) yer alırdı. Pergamon'un efsanevi kurucusu Telephos, Herakles'in oğluydu. Dolayısıyla sikke, bir yüzünde Dionysos'a, diğer yüzünde ise Herakles'e gönderme yaparak, Attalos hanedanlığının soyunu bu iki büyük mitolojik figüre dayandırdığını ilan ediyordu. Bu, krallığın hem dini hem de kahramanca bir meşruiyete sahip olduğunu gösteren güçlü bir propagandadır.

Kistophoros'un yükselişi, aynı zamanda Pergamon'un ekonomik bir hegemonya kurma stratejisinin de bir parçasıydı. Bölgedeki çok sayıda farklı para biriminin yerini alan bu standart sikke, krallık içinde ticareti kolaylaştıran ve Pergamon'un ekonomik kontrolünü pekiştiren "koordine edilmiş bir para birimi" yarattı. Bu sistem o kadar başarılıydı ki, MÖ 133'te son Attalos kralı krallığını Roma'ya miras bıraktığında, Romalılar bu para birimini ortadan kaldırmak yerine onu yeni kurdukları Asya Eyaleti'nin resmi parası olarak benimsediler. Zamanla, İmparator Augustus gibi hükümdarlar cista mystica'nın yerini kendi portreleriyle değiştirerek, bu güçlü para birimini kendi propagandaları için kullandılar.  

Sonuç olarak, cista mystica sembolü, bize antik bir sikkenin sadece bir ekonomik değer taşımadığını, aynı zamanda karmaşık bir kültürel ve dini dünyanın da taşıyıcısı olduğunu gösterir. O gümüş sepetin içinden çıkan yılan, sadece bir hayvan değil, aynı zamanda bir tanrının tezahürü, bereketin vaadi ve ruhun ölümsüzlüğüne dair bir inancın simgesidir. Bu sikke, bizi antik dünyanın en gizemli ayinlerinden birinin eşiğine getirir ve bir krallığın, bu gizemli sembolü kendi gücünün ve meşruiyetinin bir aracı olarak nasıl kullandığını gözler önüne serer.

Kaynak:
https://www.artic.edu/artworks/141561/tetradrachm-coin-depicting-a-cista-with-snake
https://www.goldeneaglecoin.com/item/ephesos-ionia-cistophorus-167_67-bc-cista-mystica
https://coinreplicas.com/product/augustus-sphinx-roman-imperial-ar-cistophoric-tetradrachm/