Lidya Devrimi 2: Sardes'in Simyacıları Altını Gümüşten Nasıl Ayırdı?
Lidya Krallığı'nın MÖ 7. yüzyılda elektrum sikkeleri icat etmesi, ekonomik tarihte bir çığır açmıştı. Ancak bu ilk paranın doğasında, onu mükemmellikten alıkoyan bir kusur vardı: değişkenlik.
Doğal bir altın ve gümüş alaşımı olan elektrumun içindeki değerli metal oranları standart değildi, bu da aynı ağırlıktaki iki sikkenin farklı değerlere sahip olabilmesi anlamına geliyordu. Bu belirsizlik, güvene dayalı bir para sisteminin önündeki en büyük engeldi. Bu sorunun çözümü, Lidya'nın başkenti Sardes'teki atölyelerde, dönemin en ileri metalurji bilgisine sahip ustaların elinde, adeta bir simya operasyonuyla bulundu. Bu ustalar, altını gümüşten ayırmayı başararak, sadece bir teknolojik atılım gerçekleştirmekle kalmadılar, aynı zamanda paranın geleceğini sonsuza dek değiştirecek olan bimetalik sistemin de temelini attılar.
Arkeolojik kanıtlar, bu devrimci sürecin merkezinin Sardes olduğunu açıkça göstermektedir. 1960'larda Sardes'te yapılan kazılarda, Paktolos Çayı'nın kenarında, MÖ 6. yüzyıla tarihlenen bir dizi metalurji atölyesi ortaya çıkarıldı.. Bu atölyelerde bulunan yüzlerce küçük, sığ kil çanak (kupel) ve fırın kalıntıları, burada yüksek sıcaklıkta bir arıtma işlemi yapıldığının kanıtıydı. Analizler, bu işlemin "sementasyon" veya daha spesifik olarak "tuz sementasyonu" adı verilen bir altın saflaştırma tekniği olduğunu ortaya koydu.. Bu yöntem, antik dünyanın en sofistike kimya mühendisliği başarılarından biriydi.
Süreç, oldukça ustalık gerektiriyordu. İlk olarak, elektrum alaşımı ince levhalar haline getirilir veya küçük granüllere dönüştürülürdü. Bu, metalin yüzey alanını artırarak kimyasal reaksiyonun daha verimli olmasını sağlıyordu. Ardından, bu elektrum parçaları, ezilmiş çömlek veya tuğla tozu ve en önemlisi bol miktarda tuz (sodyum klorür) ile karıştırılarak katmanlar halinde ateşe dayanıklı kil kaplara yerleştirilirdi.. Theophilus gibi daha sonraki dönem yazarları, reaksiyonu hızlandırmak için karışıma idrar gibi asidik maddelerin de eklendiğinden bahseder..
Bu kaplar, ağızları sıkıca kapatılarak fırınlarda saatlerce, hatta bazen 24 saate varan sürelerle ısıtılırdı. Buradaki kritik nokta, sıcaklığın altının erime noktasının (yaklaşık 1064°C) altında, ancak gümüşün tuzla reaksiyona gireceği kadar yüksek (yaklaşık 800°C) tutulmasıydı.. Isının etkisiyle tuz, kil ve diğer maddelerle reaksiyona girerek hidroklorik asit ve klor gazı açığa çıkarıyordu. Bu agresif kimyasallar, alaşımdaki gümüşle reaksiyona girerek uçucu bir bileşik olan gümüş klorüre dönüşüyordu. Gümüş klorür, gaz halinde alaşımdan ayrışarak kabın gözenekli duvarlarına veya tuğla tozu katmanlarına emdiriliyordu..
Süreç tamamlandığında ve kaplar soğuduğunda, geriye neredeyse saf, parlak sarı renkte altın kalıyordu. Atölye kalıntılarında bulunan küçük altın damlacıkları, bu işlemin başarısının somut kanıtlarıdır. Lidyalı simyacılar, sadece altını saflaştırmakla kalmamış, aynı zamanda gümüşü de israf etmemişlerdi. Gümüş klorürün emdirildiği kil ve tuğla tozlarını daha sonra eriterek gümüşü geri kazanıyorlardı. Bu, hem teknolojik hem de ekonomik açıdan inanılmaz verimli bir sistemdi.
Sardes'te geliştirilen bu altın ayırma tekniği, paranın tarihinde bir sonraki büyük adımı atmak için gerekli olan teknolojik anahtardı.. Artık Lidyalılar, değişken ve güvenilmez elektrum yerine, saflığı ve dolayısıyla değeri kesin olarak bilinen iki ayrı metale sahiptiler: saf altın ve saf gümüş. Bu, Kral Alyattes'in halefi olan ve adı zenginlikle özdeşleşecek olan oğlu Kroisos'un (Karun), dünyanın ilk bimetalik para sistemini kurmasına olanak tanıyacaktı. Sardes'in isimsiz ustaları, fırınlarının başında, sadece metalleri değil, aynı zamanda ticaretin ve ekonominin geleceğini de saflaştırıyorlardı. Bu teknolojik devrim olmadan, "Karun kadar zengin" deyimi belki de hiçbir zaman doğmayacaktı.
Kaynak:
https://en.wikipedia.org/wiki/Gold_parting
https://www.researchgate.net/publication/393505550_Salt_silver_and_gold_early_innovations_in_precious_metal_refining
https://www.hobbydb.com/marketplaces/hobbydb/subjects/mint-of-sardis-mint