Pers Hakimiyeti: Anadolu Darphaneleri Satraplar İçin Nasıl Çalıştı?

MÖ 546 yılında Pers Kralı Büyük Kiros'un Lidya Kralı Kroisos'u yenmesi, sadece Anadolu'nun siyasi haritasını değil, aynı zamanda dünya ekonomi tarihini de değiştiren bir olaydı.

Persler, Lidya'yı fethederek, o güne kadar icat edilmiş en gelişmiş ekonomik aracı, yani standartlaştırılmış altın ve gümüş sikkeleri de miras almışlardı. Dünyanın ilk süper gücü olan Ahameniş İmparatorluğu, bu devrimci teknolojiyi nasıl yönetecek ve kendi devasa coğrafyasına nasıl uyarlayacaktı? Cevap, Pers yönetim felsefesinin bir yansımasıydı: güçlü bir merkezi imparatorluk para birimi ile yerel özerkliğe izin veren esnek bir sistemin bir arada var olması. Bu dönemde Anadolu darphaneleri, hem imparatorluğun büyük kralı hem de onun güçlü valileri olan satraplar için çift taraflı bir rol oynadı.  

Perslerin para politikası, iki temel aşamada gelişti. İlk aşama, pragmatik bir benimseme süreciydi. Lidya'yı fethettikten sonra Persler, Kroisos'un kurduğu başarılı bimetalik sistemi (altın ve gümüşe dayalı) ortadan kaldırmak yerine, onu bir süre daha devam ettirdiler. Lidya'nın başkenti ve paranın doğduğu yer olan Sardes'teki darphane, Pers kontrolü altında Kroisos'un meşhur aslan ve boğa tasarımlı "Kroiseid" sikkelerini basmaya devam etti. Bu, Perslerin yerel ekonomik istikrarı bozmak istemediğini ve işleyen bir sistemi takdir ettiğini gösteriyordu.  

İkinci ve daha belirleyici aşama ise İmparator I. Darius (MÖ 522-486) döneminde geldi. Darius, imparatorluğu idari olarak "satraplık" adı verilen eyaletlere bölen ve vergi sistemini standartlaştıran büyük bir reformcuydu. Bu reformların bir parçası olarak, imparatorluğun ilk gerçek kendi para birimini yarattı: altın "Darik" ve gümüş "Siglos". Bu sikkelerin tasarımı, Pers gücünün ikonik bir sembolü haline geldi: elinde yay ve mızrak tutan diz çökmüş bir okçu veya koşan bir kral figürü. Bu paralar, özellikle Sardes gibi Batı Anadolu'daki büyük darphanelerde basılıyor ve imparatorluğun resmi para birimi olarak kabul ediliyordu. Özellikle yüksek saflıktaki altın Darikler, uluslararası ticarette ve en önemlisi, imparatorluğun dört bir yanındaki askerlerin ve paralı askerlerin maaşlarını ödemede kullanılıyordu. Yunan tarihçi Ksenofon'a göre, bir Darik, bir askerin bir aylık maaşına denkti.  

Ancak Pers İmparatorluğu, tekelci bir para sistemi dayatmadı. Bu, onların yönetim anlayışının en ilginç yönlerinden biridir. İmparatorluk, Darik ve Siglos'u devletin resmi işlemleri için kullanırken, Batı Anadolu'daki sayısız Yunan şehir devletinin (polis) kendi gümüş ve bronz sikkelerini basmaya devam etmesine büyük ölçüde izin verdi. Pamfilya'daki Aspendos veya Likya'daki Xanthos gibi şehirler, Pers egemenliği altında kendi adlarıyla ve kendi sembolleriyle para basmayı sürdürdüler. Bu durum, Perslerin yerel ekonomilerin ve ticaret ağlarının kendi içlerinde işlemeye devam etmesine izin verdiğini göstermektedir.  

Bu ikili sisteme ek olarak, üçüncü bir katman daha vardı: satrap sikkeleri. Pers imparatorunun eyaletlerdeki temsilcileri olan güçlü valiler (satraplar), özellikle askeri harcamaları karşılamak için kendi adlarına veya kendi sembolleriyle sikkeler bastırma yetkisine sahipti. Anadolu, bu tür sikkelerin en yoğun basıldığı bölgelerden biriydi. Örneğin, Mysia satrapı Orontes, MÖ 360'larda Pergamon'da kendi sikkelerini bastırmıştı. Benzer şekilde, Karya'daki Hekatomnos ve Maussollos gibi yerel hanedanlardan gelen satraplar veya Kilikya'daki valiler de kendi nümizmatik geleneklerini yarattılar. Bu sikkeler genellikle Pers ağırlık standardını takip ederken, tasarımlarında Yunan sanatının ve ikonografisinin güçlü etkilerini taşıyordu. Bu, Pers ve Helen kültürlerinin Anadolu'da nasıl iç içe geçtiğinin metalden bir kanıtıydı.  

Sonuç olarak, Pers hakimiyeti altındaki Anadolu darphaneleri, tek bir merkezi otorite için çalışan monolitik bir yapı değildi. Aksine, imparatorluğun çok katmanlı idari yapısını yansıtan karmaşık bir sistemdi. En üstte, imparatorluğun gücünü simgeleyen ve uluslararası ödemelerde kullanılan Darik ve Siglos vardı. Orta katmanda, yerel ticareti canlı tutan özerk şehir sikkeleri yer alıyordu. En altta ise, satrapların bölgesel askeri ve idari ihtiyaçlarını karşılayan, genellikle melez bir kültürel kimliğe sahip olan satrap sikkeleri bulunuyordu. Bu esnek ve çok yönlü sistem, Pers İmparatorluğu'nun farklı kültürleri ve ekonomileri tek bir siyasi çatı altında nasıl başarıyla yönettiğinin en somut örneklerinden biridir.

Kaynak:
http://www.my-favourite-planet.de/english/middle-east/turkey/pergamon/pergamon-02.html
https://www.ebsco.com/research-starters/military-history-and-science/sardes
https://en.wikipedia.org/wiki/Aspendos
https://en.wikipedia.org/wiki/Xanthos
https://asiaminorcoins.com/karia.html
https://www.ktb.gov.tr/EN-120374/elmali-coins.html